Kijk, we weten allemaal dat de klimaatcrisis echt is, en langzamerhand begint vanuit verschillende hoeken duidelijk te worden, dat deze ook nog eens veel urgenter is dan we aanvankelijk dachten en dat we snel stappen moeten ondernemen. Maar waarom gebeurt er dan toch maar niks?
Cultuurfilosoof Thijs Lijster biedt in zijn boek ‘De grote vlucht inwaarts’ een interessante kijk hierop. Het eerste probleem? Iedereen is schuldig en de schuld is veel te groot voor ons om te dragen waardoor we lamgeslagen worden. Lijster noemt dit naar Hegel ‘het leven in een totalitaire samenleving’:
Eenieder kan dagelijks prima ervaren wat Hegel met ‘totaliteit’ voor ogen had. Bijvoorbeeld in het besef dat ik me met ieder slokje koffie dat ik drink of met iedere chocoladeletter die ik eet, of met de kleding die ik draag, medeschuldig maak aan uitbuiting, kinderarbeid en slavernij. Of de wetenschap dat ik via mijn pensioenfonds of mijn spaarbank investeer in de wapenindustrie. Dat ik met mijn hypotheek – of creditcardschuld de volgende economische crisis in de had werk. […] Dat ik, zoals Volkskrant- columniste Sheila Sitalsing eens opmerkte, weliswaar een verontwaardigde tweet kan versturen over het Spaanse bedrijf European Security Fencing dat scheermesjesprikkeldraad produceert waarmee de grenzen van Europa worden afgesloten, maar dat ik die tweet op mijn beurt weer verstuur met een Iphone die geproduceerd is met grondstoffen die de inzet vormen van een bloedig neokoloniaal conflict in Centraal Afrika. […] In onze geglobaliseerde en gemediatiseerde samenleving kan niemand zijn handen wassen in onschuld; niemand kan beweren niet op de hoogte te zijn, of niet op een of andere manier bij te dragen aan de instandhouding van maatschappelijke misstanden. […] Het goede leven leiden, ja zelfs leven überhaupt, kan eigenlijk niet in een onware, dat wil zeggen immorele en onrechtvaardige wereld. […]
De eerder beschreven crises laten zien hoezeer de wereld één geheel is, waarin alles met elkaar is verbonden, terwijl dat geheel zich steeds verder aan onze controle lijkt te onttrekken. Het klimaatprobleem hangt, zoals afdoende bewezen is, samen met de wereldwijze verspreiding van de westerse levensstijl en de dorst naar fossiele brandstof die voortvloeit uit dezelfde levensstijl is weer een van de oorzaken voor het geweld in het Midden-Oosten en de huidige vluchtelingenproblematiek. Natuurlijk zijn deze zaken veel te complex om hier in één adem te noemen, laat staan om ze in een causale keten met elkaar te verbinden. Maar dat is niet waar het hier om gaat: de onoverzichtelijkheid en complexiteit van dergelijke problemen dwingen ons om steeds sociale en culturele vraagstukken in verband te brengen met economische en politieke kwesties, en andersom.
Er is dus ‘geen Darth Vader, Lex Luthor, James Moriarty of andere eindbaas, die we kunnen verslaan, waarna het euvel is verholpen’. Hierdoor signaleert Lijster dat we onze handen af trekken van ‘de buiten-wereld’ en ons terugtrekken op de veilige plek waar wel nog steeds een illusie van maakbaarheid en controleerbaarheid heerst: onze eigen levens.
De wereld is complexer en onoverzichtelijker geworden, waardoor we steeds minder in staat zijn om te zien hoe wij zelf nog actief vorm zouden kunnen geven aan die wereld. We gaan de wereld beschouwen al buiten-wereld, waarop we op geen enkele manier controle kunnen uitoefenen. En terwijl het ideaal van de maakbare samenleving te grave gedragen wordt, zijn we geneigd on zowel fysiek als ideologisch af te sluiten, de blik naar binnen te keren, en ons vast te klampen aan de dingen die we nog wel in de hand hebben: het ‘kleine geluk’, van onze huiskamer, onze psychische en spirituele huishouding, en onze lokale tradities en gewoontes.
Maar zo merkt Lijster terecht op: waarom maakt die onoverzichtelijkheid ons apathisch in plaats van opmerkzaam en die oncontroleerbaarheid ons machteloos in plaats van argwanend. Waarom worden we niet wakker geschud maar trekken we ons in plaats daarvan terug?
Hij zoekt hiervoor de oorzaak bij de heersende ideologie van onze tijd, het neoliberalisme dat ‘claimt dat het geen ideologie is’.
Ook het neoliberalisme vertrekt immers vanuit het argument dat er niemand aan het roer staat (of zou moeten staan), dat de markt de ‘natuurlijke’ toestand is van de mens, waarvoor geen redelijk alternatief bestaat. Door het neoliberalisme als een vorm van ‘technocratie’ af te schilderen, of een soort van automatische tendens van het systeem, wordt het feit verhuld dat er wel degelijk zeer bewust politieke keuzes voor dit systeem worden gemaakt, uit een zeer bewust klassenbelang. De ideologische rookgordijnen die worden opgetrokken om dit te verhullen, maken het echter steeds moeilijker om dit belang vast te stellen. […] In plaats van te zeggen dat iedereen verantwoordelijkheid is voor de genoemde crises, kunnen we daarom beter zeggen dat niemand er verantwoordelijkheid voor draagt, en dat precies daar het probleem ligt.
Ok, wat hebben we tot nu toe? De wereld wordt onoverzichtelijker en schijnbaar oncontroleerbaarder doordat alles met elkaar lijkt samen te hangen en dat nu ook voor ons zichtbaar is. Daardoor focussen we ons liever op onze eigen levens in plaats van op collectieve dromen en idealen. En deze beweging wordt ondersteund door de heersende ideologie van het neoliberalisme dat immers een illusie in zich draagt dat er geen daadwerkelijke machtshebbers zijn, maar dat dat slechts marktwerking is.
Volgens Lijster is er nog een factor die in dit krachtenveld meespeelt: de privatisering van datgene wat eigenlijk politiek zou moeten zijn. Wat bedoelt hij hiermee? Als er over de klimaatcrisis wordt gesproken wordt er al snel in individuele oplossingen gedacht. Zie bijvoorbeeld de vliegschaamte. Jij zou eigenlijk wel drie keer moeten nadenken voordat je weer eens het vliegtuig pakt, want al dat gevlieg van ons is verschrikkelijk slecht voor het milieu. Hoewel het natuurlijk klopt dat vliegen niet goed is voor het milieu, is de individualisering van de oplossing in de ogen van Lijster problematisch. Dat verhult namelijk ook weer waar het structureel maatschappelijk fout zit (en waar je dan niet alleen ook echte grote slagen kunt maken met een oplossing, maar ook het échte pijnpunt kunt dempen). Het doet mij persoonlijk altijd denken aan de verkoop van aflaten door de kerk om in de hemel te komen, in plaats van jezelf eens af te vragen wat we eigenlijk van zo’n hemel verwachten en hoe dat eventueel op aarde is te creëren.
Opgejut door de ideologie van de participatiesamenleving, zijn we geneigd de oplossing voor de wereldproblemen bij onszelf te zoeken. Helpen we het klimaat naar de knoppen? Koop een onbespoten appel bij de Marqt, compenseer de co2-uitstoot van je vliegreis door bomen te laten platen in de Kaukasus, of doe aan car-sharing. Wil je de volgende economische crisis voor zijn? Stap over naar een groene en verantwoorde bank, investeer in goud of ga wonen in een joert. Wat kun jij doen voor een vluchteling? Verzamel dekens, doneer je muffe knuffel, organiseer zelf benefietconcert, duurloop of cakebadwedstrijd, of neem er desnoods eentje in huis.
Hoe goedbedoeld en vaak idealistische ook, de individualisering of privatisering van de wereldproblematiek heeft een keerzijde. De gedachte dat een beter milieu bij jezelf begint, kan al snel omslaan in de overtuiging dat deze structurele maatschappelijke problemen voortkomen uit persoonlijk falen. Een voorbeeld van een dergelijke dwaling in de mythe van de ‘graaiende bankiers’- de hebzuchtige, gok-, coke- en kickverslaafde psychopaten – die verantwoordelijk zouden zijn voor de economische crisis.[…] Het is onvoldoende om te wijzen naar de graaiende bankiers, omdat hierdoor onderbelicht blijft dat hun gedrag en karaktereigenschappen structureel worden beloond, terwijl alternatieve eigenschappen – zoals een blik op de lange termijn en op duurzaamheid – door het systeem worden afgestraft. De moralistische blik leidt onze aandacht af van wat er op systeemniveau niet deugt, dat wil zeggen welke prikkels individuen aanzetten tot handelen.
De naïeve dromers van vandaag zijn niet degenen die zeggen dat het anders kan, maar veeleer de politici die menen dat we op de oude voet verder kunnen en moeten gaan, , omdat er nu eenmaal geen alternatief is, en de pragmatisch idealisten die menen dat je de wereld kan redden door biologisch geteelde wortels te eten.
En dus zijn we in een bizarre situatie terecht gekomen waarin we natuur – vanouds datgene dat onveranderlijk is – als iets maakbaars beschouwen, dat we naar onze hand kunnen zetten, terwijl heel duidelijk is dat het ons steeds meer aan onze controle ontsnapt. En is onze houding tegenover de maatschappij en onze menselijke geschiedenis – datgene waarop wij invloed zouden moeten kunnen uitoefenen, dat steeds aan verandering onderhevig is, steeds apathischer geworden. Lijster beschrijft het dan ook mooi dat natuur en geschiedenis plaats met elkaar hebben verwisseld:
Natuur en geschiedenis is tegenpolen, waarbij de eerste gekenmerkt wordt door het eeuwig-gelijke, de tweede door het nieuwe. Volgens Adorno zijn beide begrippen onder de condities van het laatkapitalisme echter in elkaars tegendeel omgeslagen. We veronderstellen dat we de natuur in al haar facetten kunnen manipuleren en inzetten; zij wordt eerst en vooral als grondstof beschouwd waarmee wij onze doelen kunnen realiseren. Dit geldt niet in de laatste plaats voor onze eigen natuur: wie niet tevreden is met zijn lichaam, laat zijn gezicht verbouwen of penis verlengen; wie niet happy is, slikt een pil; binnenkort kunnen we eeuwig leven en zullen we onze nakomelingen kunnen ‘designen’ door te selecteren uit onze genenpoel. Volgens techno-utopisten en transhumanisten zijn we allen cyborgs, waar eindeloos aan te sleutelen valt, of dit nu mechanisch, chemisch of genetisch is. Natuur is geschiedenis geworden, die we naar believen naar onze hand kunnen zetten.
Tegelijkertijd zijn we sociale verhoudingen juist gaan beschouwen als onveranderlijk en star- oftewel als natuurlijk. There is no alternative, zei Margaret Thatcher al, oftewel de kapitalistische, neoliberale samenleving is de enige denkbare mogelijkheid. […] Daardoor zijn meer en meer mensen de samenleving gaan beschouwen als iets waarop ze geen invloed kunnen uitoefenen, een buiten- wereld die hen vooral tot last is en vreemd en vijandig tegenover hen staat. We zien angstig de volgende crisis tegemoet, alsof het een orkaan betreft en niet iet wat door menselijk handelen – of veeleer het gebrek daaraan – veroorzaakt wordt. […]
Zodra we echter niet meer in staat zijn de maatschappelijke orde ter discussie te stellen, ons te verbeelden hoe het ook anders zou kunnen zijn, en deze verbeelding bovendien om te zetten in collectief handelen, zetten we de samenleving stil.
